martes, 22 de abril de 2014

Derivados de teso en la toponimia

La etimología de teso, "cerro, elevación", no está muy clara todavía, y aunque aquí propondremos algunas ideas primero comenzaremos por indicar qué derivados suyos nos encontramos como nombres de lugar.

Tesouro / Tesoiro es un topónimo que con frecuencia se interpreta por su homónimo, y sin embargo por regla general nada tiene que ver con que en el lugar hayan escondido los mouros un tesoro, sino que es un derivado de teso, "colina" ("Orografía y Oronimia de una zona de montaña: Foncebadón y Manjarín, León", de A. Alonso Álvarez). En cierta ocasión, subiendo a la necrópolis megalítica de Pena Branca, una señora a la cual le preguntamos cómo llegar nos dijo amablemente que no fuéramos porque allí no había ningún tesoro, que estaba todo bien mirado y no había nada de valor; al llegar a casa busqué en el mapa Geográfico Nacional y allí estaba un "Campo do Tesouro", incitando a su búsqueda infructuosa.

Otro derivado de teso, o mejor de su variante palatalizada, teixo, es Teixoeira o Teixugueira a menudo interpretados como zootopónimos, lugares donde habita el tejón, del latín taxus. Pero ha de descartarse esta hipótesis por la contigüidad recurrente entre los topónimos Teso, Teixo y Teixugueira, que nos indica que estamos ante un único campo oronímico. Es del mismo parecer Coca Tamames: "el apelativo tesón (aumentativo aún vigente de teso) parece ponernos en contacto con una hipótesis orográfica" (v. Tesonera en Toponimia de la Ribera de Cañedo, 1993).

Castro de Piquín (Lugo). Rodeando el castro y nombrando las estribaciones de la Serra da Canda: Teso da Prida, As Teixoeiras, Monte do Teixo, Teso do Carballón, As Teixueiras, Teso de Cartea, y el interesante Os Teitos.

Teixido también puede considerarse derivado de teixo en el sentido de cerro, ya perdido en el léxico común. Aunque la mayor parte de los autores prefieren considerarlo un fitotopónimo, relacionándolo con un arcaico culto al árbol denominado tejo, del latín taxus. También habrá de descartarse esta hipótesis, más que nada porque el veneno al cual se refieren los clásicos era al tósigo toxo, esa planta tan celta y tan olvidada.

Se ha propuesto como origen de teso el latín tensus, "turgente, tirante, tenso", pero en Virgilio ya se utilizaba textum, "tejido", como sinónimo de camino intrincado, un texido / teixido / te(i)xo o tejido que viene bien para describir la espesura de los montes.

En la obra colectiva Toponimia e cartografía, en el apartado centrado en el área leonesa José R. Morala estudia los dobletes de los mapas del IGN, que considera producto de una situación de bilingüismo. Uno de los casos que analiza es el de Tejedo del Sil, que aparece también como Ticheu, aunque sus habitantes lo llaman Teixeu. Este autor señala que cada forma, estudiada independientemente, remite a un étimo distinto:

tilia estaría en la base de teya / techa, que acaba produciendo Ticheu
taxu estaría en la de teixu, que acaba produciendo Teixeu, y Tejedo en la versión castellana

A partir de ellas, siempre según Morala, no se podría saber si en el lugar había tejos o tilos. Yo intuyo que ni tejos, ni tilos, que ambas formas son reinterpretaciones botánicas del teixo / teso que hemos presentado arriba (elevación, monte cerrado). Es curioso que el autor no haya reparado en esta posibilidad cuando un poco más adelante (pg. 122) considera que Texetón es "una especie de utracorrección dialectalizante" de Tesetón.

7 comentarios:

Anónimo dijo...

Y Tosande en Palencia? Aunque también hay teixos...

Carlos Arias dijo...

Pois tamén os de Teixo e Teixido os daba eu alegremente por seguros...
Pero mira ti.
Beizón outra vez, e bicos.

Andregoto Galíndez dijo...

Recuerdo el silencio de la tejeda de Tosande roto por un pájaro carpintero. Tiene pinta de ser un topónimo astur, un genitivo en -ndi / -nde, de Tursanius, un nombre de posesor :(

Carlinhos, subín un mapa de Castro de Piquín, penso que queda máis claro que os tesos e os teixos e teixoeiras son o mesmo, polo menos en moitos casos. Bicos.

Anónimo dijo...

El "problema" de las matemáticas es que és una ciencia exácta; la lingüística...un poquito menos.

El "teixo" cuando da nombre a un árbol conocido deja una familia topónimica amplia. Tiene su raiz en la latina: TAXU.

El "teixo" cuando lo da al gallego "porco teixo" o "teixugo" también deja una muy variada toponimia...una "teixugueira"...lugar donde abundan los "teixugos". Su raíz latina es bien distinta a la del "teixo" árbol y que se le rastrea desde un: "TAXONE(M).

Teso. Una "limatesa" es una zona "alta" (casi siempre y es lo lógico) de una, por ejemplo, vivienda y es esa línea de una cubierta donde dos de sus faldones se juntan y "dividen" las aguas. Algo así como un "tirante" y en esas pequeñas colinas podemos encontrar algún símil de desvios acuíferos.

Muy importantes, como siempre, sus propuestas.

Ulmo de Arxila dijo...

E suponho que "Tanxugueira" (variante com nasalização do ditongo de "Teixugueira") entraria na mesma proposta explicativa.

Ulmo de Arxila dijo...

É um topónimo menor com várias ocorrências no concelho de Catoira, e limitado (em teoria) a essa área. Dá-lhe nome, sobretudo, a zonas boscosas. Neste caso, porém, a vinculaçom com o "teso" parece-me um bocadinho menos verossímil...

Andregoto Galíndez dijo...

Graciñas pola novedade dese Tanxugueira. Ao mellor dun teixo, "espesura, mato". Un fitotopónimo baseado na mesma metáfora de Virxilio, que usaba textum co significado de texido (matorral). Deste teixo (mato) sairía o orónimo teso (monte pechado de maleza).